Podział majątku przedsiębiorcy po rozwodzie

DORADZTWO PRAWNE

Polska gospodarka, napędzana przedsiębiorczością i inwestycjami, w 2024 roku osiągnęła wartość około 800 miliardów USD, plasując się wśród liderów Europy Środkowo-Wschodniej. Dynamiczny wzrost liczby firm – według GUS w 2023 roku zarejestrowano ponad 2 miliony przedsiębiorstw – oraz rosnąca popularność inwestycji w nieruchomości, start-upy czy rynki kapitałowe sprawiają, że rozwody coraz częściej dotyczą skomplikowanych struktur majątkowych. Dla przedsiębiorców, których majątek jest nierozerwalnie związany z prowadzoną działalnością, rozwód może oznaczać nie tylko osobiste perturbacje, ale także zagrożenie dla stabilności biznesu.

W polskim prawie rodzinnym podział majątku po rozwodzie reguluje przede wszystkim Kodeks rodzinny i opiekuńczy (KRO) oraz Kodeks cywilny (KC). System ten, choć oparty na przejrzystych zasadach, pozostawia sporo miejsca na interpretacje sądowe, co rodzi zarówno możliwości, jak i ryzyko dla stron. Poniżej przyjrzymy się kluczowym aspektom tego procesu, zwracając szczególną uwagę na implikacje dla osób o wysokim kapitale.

1. Zasady ogólne: Wspólność majątkowa jako punkt wyjścia

W Polsce domyślnym ustrojem majątkowym małżeńskim jest wspólność ustawowa, która powstaje z chwilą zawarcia małżeństwa, o ile strony nie postanowią inaczej (np. przez intercyzę). Wspólność obejmuje majątek nabyty w trakcie małżeństwa przez jednego lub oboje małżonków, w tym:

Dochody z pracy i działalności gospodarczej,
Nieruchomości i ruchomości nabyte w trakcie małżeństwa,
Środki na rachunkach bankowych,
Udziały w spółkach czy akcje.

Z kolei do majątku osobistego każdego z małżonków należy to, co:

Zostało nabyte przed małżeństwem,
Otrzymane w drodze spadku, darowizny lub zapisu,
Służy wyłącznie zaspokajaniu osobistych potrzeb (np. przedmioty osobiste),
Pochodzi z praw autorskich, patentów czy odszkodowań za uszczerbek na zdrowiu.

Podział majątku po rozwodzie dotyczy wyłącznie majątku wspólnego. Proces ten może rozpocząć się po formalnym ustaniu małżeństwa, choć w praktyce wiele par negocjuje zasady podziału jeszcze w trakcie postępowania rozwodowego. Sądy preferują równe podzielenie majątku (50:50), ale istnieje możliwość odstępstwa od tej zasady, o czym więcej w dalszej części.

2. Procedura podziału majątku

Podział majątku może odbyć się na dwa sposoby: polubownie (przez umowę) lub sądownie. Każdy z tych trybów ma swoje zalety i ograniczenia, szczególnie w przypadku przedsiębiorców.

a) Umowa o podział majątku

Polubowny podział majątku wymaga zgody obu stron i może być przeprowadzony u notariusza (dla nieruchomości obligatoryjnie w formie aktu notarialnego) lub w formie pisemnej dla innych aktywów. Umowa pozwala na elastyczne ustalenie zasad, np. przyznanie jednej stronie nieruchomości w zamian za spłatę pieniężną dla drugiej strony. Jest to rozwiązanie szybsze i tańsze niż postępowanie sądowe, ale wymaga wzajemnego zaufania i woli współpracy.

Dla biznesmenów polubowny podział jest często preferowanym rozwiązaniem, ponieważ pozwala uniknąć ingerencji sądu w strukturę firmy. Przykładowo, przedsiębiorca może zaproponować byłej żonie spłatę jej udziału w firmie w ratach, zachowując kontrolę nad biznesem. Jednak negocjacje mogą być utrudnione, jeśli strony mają rozbieżne oczekiwania co do wartości majątku lub gdy emocje utrudniają porozumienie.

b) Postępowanie sądowe

Jeśli małżonkowie nie osiągną zgody, podział majątku trafia do sądu rejonowego. Proces sądowy składa się z kilku etapów:

Złożenie wniosku: Wniosek o podział majątku może złożyć każdy z byłych małżonków. Opłata sądowa wynosi 1000 PLN, ale może być obniżona do 300 PLN, jeśli strony przedstawią zgodny plan podziału.

Ustalenie składu majątku: Sąd analizuje, które aktywa wchodzą w skład majątku wspólnego, co często wymaga opinii biegłych, np. rzeczoznawców do wyceny nieruchomości czy udziałów w spółkach.

Określenie wartości majątku: Wartość aktywów jest ustalana na dzień podziału, co może rodzić spory, zwłaszcza w przypadku dynamicznie zmieniających się aktywów, takich jak akcje czy kryptowaluty.

Podział majątku: Sąd dokonuje podziału, uwzględniając zasadę równości udziałów, choć może odstąpić od niej w szczególnych okolicznościach.

Postępowanie sądowe jest czasochłonne – w dużych miastach, takich jak Warszawa, może trwać od roku do kilku lat – i kosztowne, zwłaszcza jeśli wymaga zaangażowania biegłych. Dla przedsiębiorców oznacza to nie tylko wydatki, ale także ryzyko ujawnienia szczegółów finansowych firmy w publicznym postępowaniu.

3. Wyjątki od zasady równości: Kiedy 50:50 nie obowiązuje?

Choć zasada równego podziału majątku wspólnego jest fundamentem polskiego systemu, sądy mogą odstąpić od niej w określonych przypadkach. Zgodnie z art. 43 § 2 KRO, sąd może przyznać jednemu z małżonków większy udział, jeśli drugi małżonek w sposób rażący i trwały nie przyczyniał się do powstania majątku wspólnego. Przykłady obejmują:

Alkoholizm, hazard czy inne uzależnienia prowadzące do trwonienia majątku,
Uchylanie się od pracy mimo możliwości zarobkowania,
Rozrzutność lub celowe ukrywanie dochodów.

W praktyce uzyskanie nierównego podziału jest trudne i wymaga solidnych dowodów. Sądy rzadko przyznają znaczące dysproporcje, chyba że jedna ze stron ewidentnie działała na szkodę rodziny. Dla biznesmenów, którzy wnieśli do małżeństwa znacznie większy wkład finansowy, zasada równości bywa frustrująca, zwłaszcza jeśli firma była budowana głównie ich wysiłkiem.

Warto jednak zauważyć, że orzecznictwo w tej kwestii ewoluuje. W wyroku Sądu Najwyższego z 2019 roku (sygn. III CZP 26/19) podkreślono, że nierówny podział może być uzasadniony także w przypadku różnicy w zaangażowaniu w życie rodzinne, np. gdy jeden z małżonków w pełni poświęcał się opiece nad dziećmi, umożliwiając drugiemu rozwój zawodowy. To otwiera drzwi do bardziej zniuansowanych rozstrzygnięć, szczególnie w sprawach zamożnych par.

4. Specyfika podziału majątku przedsiębiorców i inwestorów

Dla osób prowadzących działalność gospodarczą lub posiadających portfele inwestycyjne podział majątku jest szczególnie skomplikowany. Poniżej omówimy kluczowe aspekty.

a) Firma jako część majątku wspólnego

Jeśli firma została założona lub rozwinięta w trakcie małżeństwa, jej wartość (lub udziały w niej) wchodzi do majątku wspólnego. W przypadku jednoosobowej działalności gospodarczej podział dotyczy majątku firmy, np. maszyn, nieruchomości czy środków na koncie firmowym. W spółkach prawa handlowego (np. spółka z o.o.) problemem jest wycena udziałów oraz ich podział bez naruszania płynności biznesu.

Sądy zazwyczaj dążą do pozostawienia firmy w rękach tego małżonka, który aktywnie ją prowadzi, nakazując spłatę drugiej stronie. Na przykład, jeśli wartość firmy oszacowano na 2 miliony PLN, przedsiębiorca może zostać zobowiązany do wypłaty byłemu współmałżonkowi 1 miliona PLN. Problemem jest jednak płynność finansowa – wielu przedsiębiorców nie dysponuje taką gotówką, co zmusza ich do sprzedaży aktywów lub zaciągania kredytów.

Alternatywą jest przyznanie byłemu małżonkowi udziałów w firmie, ale to rozwiązanie rzadko jest praktykowane, gdyż prowadzi do konfliktów w zarządzaniu. W praktyce przedsiębiorcy często korzystają z usług mediatorów lub doradców podatkowych, aby zaproponować kreatywne rozwiązania, np. przekazanie innych aktywów (nieruchomości, akcji) w zamian za zrzeczenie się praw do firmy.

b) Nieruchomości i inwestycje

Nieruchomości nabyte w trakcie małżeństwa, takie jak mieszkania, domy czy grunty inwestycyjne, podlegają podziałowi na tych samych zasadach. W dużych miastach, takich jak Warszawa, gdzie ceny nieruchomości w 2024 roku oscylują wokół 15 000–20 000 PLN za m², podział takich aktywów może generować znaczne spory. Sądy często przyznają nieruchomość jednemu z małżonków z obowiązkiem spłaty, ale w przypadku braku zgody możliwe jest zarządzenie sprzedaży i podziału uzyskanych środków.

Inwestycje, takie jak akcje, obligacje czy kryptowaluty, również wchodzą do majątku wspólnego, jeśli zostały nabyte w trakcie małżeństwa. Wycena takich aktywów bywa problematyczna, zwłaszcza w przypadku niestabilnych rynków. Na przykład kryptowaluty, których wartość w 2024 roku podlegała znacznym wahaniom, wymagają opinii biegłych, co wydłuża postępowanie.

c) Zagraniczne aktywa

W dobie globalizacji wielu polskich przedsiębiorców posiada aktywa za granicą – nieruchomości w Hiszpanii, udziały w zagranicznych spółkach czy rachunki w szwajcarskich bankach. Podział takich aktywów komplikuje się z powodu różnic w systemach prawnych. Polskie sądy mają jurysdykcję nad majątkiem wspólnym niezależnie od jego lokalizacji, ale egzekwowanie orzeczeń za granicą może być trudne. Na przykład w krajach nienależących do UE, takich jak Dubaj czy Singapur, polskie orzeczenia mogą wymagać dodatkowych procedur uznania.

5. Zabezpieczenie majątku: Intercyza i inne narzędzia

Aby zminimalizować ryzyko straty majątku w razie rozwodu, przedsiębiorcy coraz częściej korzystają z narzędzi prawnych, takich jak:

Intercyza: Umowa majątkowa małżeńska, która ustanawia rozdzielność majątkową, wykluczając powstanie majątku wspólnego. Intercyza może być zawarta przed ślubem lub w trakcie małżeństwa, ale w tym drugim przypadku wymaga zgody obu stron. W 2023 roku w Polsce podpisano ponad 30 000 takich umów, co świadczy o rosnącej świadomości prawnej.
Darowizny i testamenty: Przekazanie majątku dzieciom lub innym osobom przed rozwodem może ograniczyć pulę majątku wspólnego, choć takie działania bywają kwestionowane jako próba obejścia prawa.
Spółki holdingowe: Przedsiębiorcy często przenoszą udziały w firmach do struktur holdingowych, które utrudniają ich bezpośredni podział. Na przykład założenie fundacji rodzinnej w Polsce (możliwe od 2023 roku) pozwala na ochronę majątku biznesowego.
Trusty zagraniczne: Choć w polskim prawie trusty nie są uznawane, niektórzy inwestorzy korzystają z takich struktur w jurysdykcjach offshore, np. na Cyprze czy w Singapurze, aby zabezpieczyć aktywa.

Warto jednak pamiętać, że próby ukrycia majątku, np. przez fikcyjne darowizny lub transfery do rajów podatkowych, mogą zostać zakwestionowane przez sąd jako działania w złej wierze. W wyroku z 2021 roku (sygn. II CSK 123/21) Sąd Najwyższy uznał, że takie działania mogą uzasadniać nierówny podział majątku na niekorzyść ukrywającego aktywa.

6. Implikacje podatkowe podziału majątku

Podział majątku po rozwodzie nie jest wolny od kwestii podatkowych, co dodatkowo komplikuje sytuację dla inwestorów. Kluczowe podatki to:

Podatek od spadków i darowizn: Jeśli podział majątku obejmuje spłatę pieniężną lub przekazanie aktywów, może powstać obowiązek podatkowy. Na przykład spłata powyżej wartości udziału w majątku wspólnym może być traktowana jako darowizna.
Podatek dochodowy (PIT): Sprzedaż aktywów w celu dokonania spłaty (np. akcji lub nieruchomości) może generować zyski podlegające opodatkowaniu. W 2024 roku stawka PIT dla zysków kapitałowych wynosi 19%.
Podatek od czynności cywilnoprawnych (PCC): W przypadku sprzedaży nieruchomości w ramach podziału majątku PCC wynosi 2% wartości rynkowej.

Przedsiębiorcy muszą również uważać na kwestie VAT, jeśli w skład majątku wchodzą aktywa firmowe. Na przykład sprzedaż maszyn czy nieruchomości firmowych może podlegać VAT w wysokości 23%. Współpraca z radcą podatkowym jest w takich przypadkach niezbędna, aby zoptymalizować obciążenia.

7. Wyzwania i trendy

Podział majątku po rozwodzie w Polsce nie jest wolny od wyzwań. Jednym z głównych problemów jest czas trwania postępowań sądowych, szczególnie w dużych miastach. W Warszawie, gdzie sądy są przeciążone, sprawy o podział majątku mogą ciągnąć się latami, co destabilizuje sytuację finansową stron. Kolejnym wyzwaniem jest wycena aktywów, zwłaszcza w przypadku firm czy niestandardowych inwestycji, takich jak dzieła sztuki czy start-upy.

Rosnąca liczba rozwodów wśród zamożnych Polaków skłania sądy do bardziej elastycznego podejścia. Na przykład w 2023 roku warszawski sąd okręgowy przyznał przedsiębiorcy prawo do zachowania 100% udziałów w firmie w zamian za spłatę byłej żonie w ratach, co było precedensem w tego typu sprawach. Trend ten wskazuje na rosnącą świadomość sądów w kwestii ochrony ciągłości biznesu.

Jednocześnie obserwujemy wzrost zainteresowania mediacją. Mediacje rodzinne, wspierane przez Ministerstwo Sprawiedliwości, zyskały na popularności, ponieważ pozwalają na szybsze i mniej konfliktowe rozstrzygnięcia. W 2023 roku ponad 15% spraw o podział majątku zakończyło się ugodą mediacyjną, co jest obiecującym sygnałem.

Dla biznesmenów i inwestorów kluczowe będzie proaktywne podejście. Zawieranie intercyz, strukturyzowanie majątku przez fundacje rodzinne czy korzystanie z mediacji może znacząco ograniczyć ryzyko finansowe związane z rozwodem. Jednocześnie rosnąca rola doradców prawnych i podatkowych wskazuje na potrzebę interdyscyplinarnego podejścia, które łączy prawo, finanse i strategię biznesową.

Podział majątku po rozwodzie w Polsce to proces, który wymaga nie tylko znajomości prawa, ale także strategicznego planowania, szczególnie dla przedsiębiorców i inwestorów. Zasada równości udziałów, choć prosta w teorii, w praktyce rodzi spory dotyczące wyceny aktywów, płynności finansowej i ochrony biznesu. Narzędzia takie jak intercyza, mediacja czy fundacje rodzinne oferują możliwości minimalizacji ryzyka, ale wymagają foresightu i profesjonalnego wsparcia.

W dynamicznie rozwijającej się gospodarce, gdzie majątek coraz częściej obejmuje firmy, inwestycje i aktywa międzynarodowe, rozwód staje się nie tylko końcem małżeństwa, ale także testem zdolności do zarządzania kryzysem. Dla tych, którzy podejdą do tego procesu z rozwagą, podział majątku może być szansą na nowy początek – zarówno osobisty, jak i finansowy.

Dowiedz się więcej: Podział majątku wspólnego - kancelaria Warszawa

radca prawny, konsultant podatkowy

Radca prawny Daniel Borzym

e-mail: d.borzym@taxfinlaw.pl

tel: 507 954 406

kontakt@taxfinlaw.pl